جعفر پناهی در نمایی از فیلم "این یک فیلم نیست"

اگر مجموعه سینمای داخل ایران و سینماگران ایرانی ساکن خارج از کشور را به عنوان کلیتی به نام «سینمای ایران» فرض بگیریم، این سینما در سال۹۰، سال موفقی را در جشنواره های جهانی پشت سر گذاشت، به شکلی که در قیاس با سال های قبل تر، پیشرفت چشمگیری را نشان می داد.

طی چند سال اخیر توجه به سینمای ایران، به قول برخی با شدت گرفتن اختلافات سیاسی اروپا و ایران، و به قول برخی دیگر به لیل افول کیفی فیلم های ایرانی، عملاً کاهش چشمگیری داشت تا آنجا که به گمان برخی دوره سینمای ایران در جشنواره های جهانی سر آمده بود، اما سال گذشته و موفقیت چشمگیر جدایی نادر از سیمین، دور تازه ای را رقم زد.

این نوشته، نگاهی است به حضور سینمای ایران در جشنواره های بزرگ جهانی در سال ۹۰.

جدایی نادر از سیمین؛ یک پدیده

امسال را می توان سال "جدایی نادر از سیمین" نامید. این موفقیت ها از بهمن سال قبل آغاز شد، زمانی که فیلم اصغر فرهادی جایزه اول جشنواره فیلم برلین یعنی خرس طلایی را از آن خود کرد؛ این جایزه برای اولین بار به سینمای ایران تعلق می گرفت.

نمایی از فیلم "جدایی نادر از سیمین"

اما این تازه آغاز موفقیت های فیلم بود. فیلم در طول سال، در چهار گوشه جهان در جشنواره های مختلف به نمایش درآمد و جوایز بسیاری را از آن خود کرد. فیلم جایزه بهترین فیلم جشنواره سیدنی را برد و به عنوان بهترین فیلم قاره آسیا و اقیانوسیه جایزه ویژه ای برد. در جشنواره هایی چون ملبورن، سن سباستین و ونکوور هم جوایزی را نصیب خود کرد و ضمن نمایش عمومی بسیار موفق در کشورهایی چون فرانسه، نظر مساعد منتقدان را هم جلب کرد و غالباً به عنوان بهترین فیلم خارجی سال انتخاب شد و در اواخر سال گلدن گلوب را برای بهترین فیلم خارجی نصیب خود کرد؛ تا بالاخره با نامزدی در دو جایزه اسکار و برنده شدن در یکی از آنها (به عنوان بهترین فیلم غیرانگلیسی زبان)، پرافتخارترین جایزه تاریخ سینمای ایران را به خانه آورد.

سینماگران مهاجر

اما جشنواره های بزرگ جهانی چند سالی است که توجه ویژه ای به سینماگران ایرانی ساکن خارج از ایران نشان می دهند. جشنواره های بزرگی چون کن و ونیز طی چند سال اخیر غالباً فیلمی از داخل ایران را نپذیرفته اند و در عوض به سینماگران مقیم خارج از کشور، توجه نشان داده اند.

در ادامه این روند امسال هم توجه به سینماگران ایرانی ساکن خارج از کشور مهم و ویژه بود. مرجان ساتراپی که فیلم اولش، "پرسپولیس" در جشنواره کن تحسین شده بود، امسال با فیلم تازه اش، "مرغ و خورش آلو" (با همکاری ونسان پارانو)، بخت حضور در کن را نیافت، اما جشنواره ونیز به استقبال او رفت و این فیلم که گلشیفته فراهانی هم در آن بازی داشت و داستان آن در تهران دهه سی می گذشت، در بخش مسابقه به نمایش در آمد.

از سوی دیگر امیر نادری هم با فیلمی که در ژاپن ساخته بود، در جشنواره ونیز شرکت کرد. این سینماگر مهاجر که بیش از دو دهه است در آمریکا زندگی می کند، این بار مرثیه ای برای سینمای هنری از دست رفته را با فضای مافیای ژاپن آمیخته بود. این فیلم که "کات" نام دارد به عنوان افتتاحیه بخش افق های جشنواره ونیز به نمایش درآمد، اما جایزه ای نگرفت.

هر دو فیلم "مرغ و خورش آلو" و "کات"، بعد از ونیز در جشنواره های مختلفی به نمایش درآمدند.

ماتیو آماریک و گلشیفته فراهانی در نمایی از فیلم "مرغ و خورش آلو"

سینمای مستند سینماگران مهاجر ایرانی هم حضور قابل توجه ای در جشنواره ها داشت. "ارزش من پنجاه گوسفند بود" ساخته نیما سروستانی مستندساز ساکن سوئد، جایزه بهترین مستند جشنواره گوتنبرگ را برد و در چندین جشنواره دیگر هم به نمایش درآمد.

سینمای زیرزمینی

دیگر نوع فیلمسازی مورد توجه جشنواره های جهانی در سال های اخیر، سینمای زیرزمینی ایران است؛ فیلم هایی که با بودجه کم و بدون مجوز رسمی از وزارت ارشاد در داخل ایران ساخته شده اند. این فیلم ها (نظیر گربه های ایرانی، عرق سگی و اوریون) سال های پیش تر در جشنواره های مختلف به نمایش درآمده بودند.

امسال نقطه عطف این حضور در دو فیلم "این فیلم نیست" (جعفر پناهی و مجتبی میرتهماسب) و به امید دیدار (محمد رسول اف) خلاصه می شد. جعفر پناهی که از زندان آزاد شده بود، از دوست مستندسازش (مجتبی میر تهماسب که بعداً به زندان رفت) خواست تا حال و روز او را ثبت کند. نتیجه به عنوان فیلمی با نام "این فیلم نیست" در جشنواره کن به نمایش درآمد و پس از آن در جشنواره های گوناگون به نمایش گذاشته شد.

دیگر فیلمساز از زندان آزاد شده، محمد رسول اف هم با مجوز، فیلمبرداری فیلمی را آغاز کرد که گویا در میانه راه، فیلمنامه را تغییر داد و حاصل به عنوان فیلم «به امید دیدار» در جشنواره کن در بخش نوعی نگاه به نمایش درآمد و جایزه ای هم برد.

جشنواره کن تنها چند روز پیش از آغاز جشنواره اعلام کرد که این دو فیلم ایرانی به نمایش درخواهند آمد.

در مجموع امسال حضور سینمای زیرزمینی ایران نسبت به دو سه سال اخیر کاهش چشمگیری داشت. در این میان شاید بتوان دستگیری مرضیه وفامهر، بازیگر فیلم «تهران من حراج» را در داخل ایران بی تاثیر ندانست. این رخداد شاید روند حرکت ساخت این نوع فیلم ها را کند کرد.

اما دست اندرکاران این نوع سینما از پا ننشستند و سعی کردند تهران امروز را در خارج از ایران بازسازی کنند. فیلم "شرایط" ساخته مریم کشاورز داستان دو نوجوان همجنس گرا را در تهران امروز (که در لبنان بازسازی شده بود) روایت می کرد. این فیلم جایزه مخاطبان جشنواره ساندنس و جایزه استعداد نوظهور جشنواره رم را از آن خود کرد.

اما جشنواره برلین امسال توجه چندانی به سینمای ایران نداشت. تنها نماینده این سینما، فیلمی از مانی حقیقی بود با نام "پذیرائی ساده" که در بخش مسابقه پذیرفته نشده بود و چندان مورد توجه واقع نشد؛ اما حضور اصغر فرهادی به عنوان یک از داوران بخش اصلی جشنواره برلین، نام سینمای ایران را در این جشنواره زنده نگه داشت.